مُحَمَّدُبْنِ مُوسَي اَلْخُوَارِزَمِي

ތަޢާރުފު

މުޙައްމަދު ބުނި މޫސާ އަކީ، ހިސާބު ޢިލްމުގެ މަޝްހޫރު ޢާލިމު އަދި އަލްޖެބްރާގެ މޫޖިދު ވެސް މެ އެވެ.

مُحَمَّدُبْنِ مُوسَي اَلْخُوَارِزَمِي، بَيْتُ الْحِكْمَة އަށް ހުށައެޅުއްވި އާޓިކަލްގެ ފުރިހަމަ ކަމުން، بَيْتُ الْحِكْمَة (ސައެންސު އެކަޑަމީ) ގެ މެމްބަރުކަން އޭނާއަށް ލިބިވަޑައި ގަތެވެ.


ޙަޔާތުގެ ކުރީކޮޅާއި ތަޢުލީމާއި ތަރުބިއްޔަތު

މުޙައްމަދު ބުނު މޫސާ ޚޫވާރިޒަމީ އަކީ، ފަޤީރު ޚާންދާނެއްގެ ބޭފުޅެކެވެ. އޭނާ އަކީ، خُوَارِزَمْ (خِيْوَة) ގެ ވަޒަންވެރިއެކެވެ. ޢިލްމީ ދުނިޔޭގައި އިރާއި ހަނދު ފަދައިން އޭނާ ވިދާލީ، އޭނާގެ ހިއްމަތާއި މިންނަތުން ޢިލްމު ޙާޞިލު ކުރެއްވުމަށްޓަކައި ކުރެއްވި މަސައްކަތް ޕުޅުންނެވެ.

ޚުވާރިޒްމީ އަކީ، އޭނާގެ ވަޠަނުގައި މީހުން ދަންނަ މީހެއް ވެސް ނޫނެވެ. އެހެންނަމަ ވެސް ދުނިޔޭގައި ޢިލްމީ ގޮތުން ގިނަ ބަޔަކަށް ފައިދާތަކެއް ޙާޞިލުކޮށްދިން މުހިއްމު ޝަޚުޞިއްޔަތުންގެ ތެރޭގައި އެންމެ ކުރީސަފުގައި އަލް ޚުވާރިޒަމީ ހިމެނިވަޑައި ގަންނަވަ އެވެ. އޭނާ އަކީ، ދުރަށް ފެންނަ އަލިގަދަ ތަ ރިތަކުގެ ތެރޭގައި ހިމެނޭ ފަނޑުކަމެއް ނާންނާނެ ތަރިއެކެވެ.

ބާރުގަދަ ސިކުނޑީގެ ވެރި ޚުވާރިޒަމީ އޭނާގެ ވަޠަން ދޫކުރައްވައި ބަޣުދާދަށް ވަޑައިގެންފި އެވެ. އެއީ، މައުމޫނުއްރަޝީދުގެ ދައުރެވެ. بَيْتُ الْحِكْمَة ނުވަތަ ސައެންސު އެކަޑަމީ ހުޅުވިއްޖެ އެވެ. ޤާބިލް ޢިލްމުވެރިން ރިސާޗު ކުރެއްވުމާ މުޠާލަޢާގައި މަޝްޣޫލުވެ އުޅުއްވާން ފަށްޓަވައި ފިއެވެ.

ހިތްވަރު ގަދަ ޚުވާރިޒަމީއަށް ބަޣުދާދުގެ ޢިލްމީ މަހެފިލްތަކުން ވަރަށް ފުން އަސަރުތަކެއް ކުރި އެވެ. ސައެންސު އެކަޑަމީގެ މެމްބަރަކަށް ވެ ވަޑައިގަތުމަށްޓަކައި، އޭނާ ވެސް މަސައްކަތް ފަށްޓަވައި ފި އެވެ. ޚުވާރިޒަމީ އެ ތަނަށް ވަންނަވަން ދިމާކުރެއްވީ މުޅިން އާ ދޮރަކުންނެވެ. އޭނާ ގިނަ ދުވަސް ތަކެއްގައި ރެއާއި ދުވާލު މަސައްކަތް ކުރައްވައިގެން، ހިސާބު ޢިލްމުގެ މައްޗަށް، ވަރަށް ފުރިހަމަ މަޤާލާއެއް (މަޟުމޫނެއް) ލިޔުއްވައި، ސައެންސު އެކަޑަމީއަށް ފޮނުއްވި އެވެ. ޚުވާރިޒަމީ އިޚްތިޔާރު ކުރެއްވި ގޮތް، މި ޒަމާނުގައި ވެސް ބޭނުން ކުރެވެ އެވެ. އެއީ ޕީ. އެޗް. ޑީ ނެގުމަށްޓަކައި ލިޔެވޭ ތީސިސް އެވެ.

ޚުވާރިޒަމީގެ މަޟްމޫނު ސައެންސު އެކަޑަމީން ޤަބޫލުކޮށް، އޭނާއަށް ދަޢުވަތު އެރުވުނެވެ. އަދި ކޮމެޓީއެއްގެ ކުރިމަތީގައި، އެ މަޟުމޫނާ ބެހޭގޮތުން އޭނާއާ ސުވާލު ކުރެވި، ސައެންސު އެކަޑަމީގެ މެމްބަރުކަން އޭނާއަށް އެރުވުނެވެ. ލަފާ ކުރެވިފައިވާ ގޮތުގައި، އަލްޚުވާރިޒަމީ ބަޣުދާދަށް ވަޑައިގެންފައި ވާނީ، މީލާދީން 825 ގަ އެވެ. އޭނާގެ ޢިލްމީ ޤާބިލިއްޔަތުގެ ސަބަބުން ވެރިކަމުގެ ޝާހީ ދަރުބާރުގައި ފާހަގަ ކޮށްލެވުނު ޝަޚްޞިއްޔަތަކަށް ވެގެން ދިޔަ އެވެ. ޚަލީފާ މައުމޫނުއް ރަޝީދަކީ، ޢިލްމު ވެރިންނަށް ޤަދަރު ކުރެއްވި ބޭފުޅެކެވެ. އެހެންކަމުން އަލްޚުވާރިޒަމީ ވެ ވަޑައިގަތީ، ޚަލީފާގެ ވަރަށް އަރިސް ބޭފުޅަކަށެވެ.

އަލްޚުވާރިޒަމީ އަކީ، ހިސާބު ޢިލްމުގައި އަރައި ހުންނެވި ބޭފުޅަކަށް ވާތީ، ހިސާބު ޢިލްމާ ބެހޭ ގޮތުން ފޮތެއް ލިޔުއްވުމަށް، ޚަލީފާ އޭނާގެ އަރިހުން އެދިވަޑައި ގަތެވެ. ޚުވާރިޒަމީ ވަރަށް ބުރަ މަސައްކަތް ޕުޅާއި ތަޙްޤީޤަށްފަހު ދެ ފޮތެއް އެކުލަވައި ލެއްވި އެވެ.

އޭގެ ތެރެއިން އެއްފޮތަކީ، عِلْمُ الْحِسَابُ އެވެ. މި ފޮތަކީ، ޖިއޮމެޓްރީ ފޮތެކެވެ. މި ފޮތުގައި ހިސާބުގެ އައު އެތައް ނުގުތާތަކަކާއި އުޞޫލުތަކެއް ބަޔާން ކުރައްވާފައި ވެ އެވެ. ޚަލީފާ މި ފޮތާ ވަރަށް ބޮޑަށް ހިތްޕުޅާ ހަމަ ކުރައްވައި އަގުހުރި އިނާމު ދެއްވި އެވެ. އަލްޚަވާރިޒިމީ ލިޔުއްވި ދެވަނަ ފޮތަކީ، اَلْجَبَرُ وَالْمُقَابَلَة އެވެ. މި ފޮތަކީ، ހިސާބު ޢިލްމުގެ މި ދާއިރާގައި މިސާލެއް ނުވާފަދަ ފޮތެކެވެ. އަދި މި ފޮތް ބެލެވިފައިވަނީ، އަލްޖަބްރާގެ އަސާސީ ފޮތް ކަމުގަ އެވެ. އަލްޖަބްރާގެ މޫޖިދަކީ އަލްޚަވާރިޒަމީ އެވެ.



އަލްޚުވާރިޒަމީގެ ލިޔުއްވުންތަކުގެ މުހިއްމުކަން

" އަލްޖަބްރާ އާ ބެހޭގޮތުން އޭނާއަށްފަހު ވެސް ކިތަންމެ ޢިލްމުވެރިންނެއް ފޮތް ލިޔުއްވާފައި ވެ އެވެ. އެހެންނަމަ ވެސް އަލްޚުވާރިޒަމީ ހޯއްދަވައިފައިވާ ޤަވާޢިދުތަކާއި އުޞޫލުތަކުގެ އިތުރަށް އެއްވެސް ބޭފުޅަކަށް އެއްޗެއް ހޯއްދެވިފައެއް ނުވެ އެވެ. "
" މައުލާނާ ޝިބުލީ ނުޢުމާނީ"

ޚުވާރިޒަމީ ހާމަކުރެއްވި އުޞޫލުތަކާއި ޤަވާޢިދު ތަކަކީ، ބާވެ ހަސްނެތިގެން، ބޭނުން ނުކުރެވޭ އެއްޗެތިތަކަކަށެއް ނުވި އެވެ. މިއަދު ވެސް މަތީ ތަޢުލީމު ދިނުމުގައި ސްކޫލުތަކާއި ކޮލެޖް ތަކުގައި ކިޔަވައި ދެވެނީ ހަމަ އެ އުޞޫލު ތަކެވެ.

14 ވަނަ ޤަރުނާ ހަމައަށް ޔޫރަޕުގައި އޮތީ ޖާހިލު ކަމެވެ. އަލްޚުވާރިޒަމީ އަކީ، 9 ވަނަ ސައްތައިގެ ޢިލްމުވެރި އެކެވެ. ޚުވާރިޒަމީ ގެ ފޮތް ޔޫރަޕަށް ފޯރާވަރު ވީ 14 ވަނަ ސައްތައިގަ އެވެ. އެ މީހުންނަށް މި ދާއިރާގައި ލޯ ހުޅުވައިލެވުނީ 14 ވަނަ ސައްތައިގައި ޚުވާރިޒަމީގެ ފޮތް ފެނުމުންނެވެ.

އެ ޒަމާނުގައި ޔޫރަޕުގައި މީހުން ބޭނުން ކުރީ ރޯމަން ފިގަރ އެވެ. އެއީ ފުރިހަމަ ނޫން ނުރަނގަޅު އުޞޫލުތަކެއްގެ މައްޗަށް ބިނާވެގެންވާ އަކުރު ތަކެކެވެ. ޔޫރަޕުގެ ޢިލްމުވެރިންނަށް އަލްޚުވާރިޒަމީގެ ލިޔުއްވުން ތަކުން އެ މީހުންގެ ކުށް ފާހަގަ ކުރެވި އެ ކަން އިޞްލާޙު ކުރުމައިގެން އަވަސް ވި އެވެ. ނަގުލުން ފެށިގެން ބޮލާ ޖެހެންދެން އެ މީހުންގެ އުޞޫލުތައް ބަދަލު ކޮށްލި އެވެ. އެ މީހުން ބަދަލުކުރި، ޢަރަބީން އުފެއްދި ހިސާބު އަކުރު ތަކަށް އެރެބިކް ފިގާ އެވެ ކިއެވެ. ދެން ރޯމަން ފިގަރާ ޢަރަބި އަކުރުގެ ތަފާތު ބައްލަވާ ލައްވާށެވެ. ދެ ޢަދަދެއް ވަރު ޖަހާލުމުން މިސާލަކަށް ފުދިދާނެ އެވެ.

ޢަރަބި ރޯމަން
160 CLX
38 XXXVIII

މި ދެ އަކުރުގައި ހުރި ތަފާތު މި މިސާލުން އެނގިވަޑައި ގެންފާނެ އެވެ. ރޯމަން ފިގަރު ބޭނުން ކޮށްގެން އެއްކޮށް ކަނޑާ ގުނަކޮށް ގެއްލުން ކިހާ އުނދަގޫ ވާނެ ތޯ އެވެ. ވިޔައެއް ހަދަން ވެއްޖެނަމަ ވަކިން ބޮޑަށް ދަތިވާނެ އެވެ. އަލްޚުވާރިޒަމީގެ ފޮތްތައް ޔޫރަޕަށް ދިއުމާ އެކީގައި ޔޫރަޕުގެ ބަސްބަހަށް އެފޮތްތައް ތަރުޖަމާ ކުރެވުނެވެ. ފުރަތަމަ ތަރުޖަމާ ކުރެވުނީ، ލެޓިން ބަހަށެވެ. އެއީ 14 ވަނަ ޤަރުނުގަ އެވެ. ދެން ތަރުޖަމާ ކުރެވިފައިވަނީ އިނގިރޭސި ބަހަށެވެ. އިނގިރޭސި ބަހަށް އަލަޚަވާރިޒިމީގެ ފޮތެއް އެންމެ ފުރަތަމަ ތަރުޖަމާ ކުރީ، 1831 ގައި ލަންޑަނުގައި ރޯޒަން Rozen އެވެ.